Монгол Улсын хүн амын 46 хувь нь амьдарч, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 65 хувийг бүрдүүлдэг Улаанбаатар хот. Энэ газрын өнгө зүс, байр байдал, хөгжил, соёл, ахуй ямар байх нь угтаа бол Баянхошууны Балдан, Яармагийн Янжин, Дэнжийн мянгын Дэжид, нийслэлчүүдийн дэмжлэгээр УИХ-д суусан 28 гишүүн гээд бид бүгдээс хамаарна. Учир нь бид ижил хаягтай, чих нэгтэй нийслэлийн иргэн.

Улс гүрнүүдийн хөгжлийг нийслэл нь залдаг болжээ. Олон улсын санхүүгийн төв болдог Лондон хот Британийн эдийн засгийн талтай тэнцэх хэмжээний мөнгийг улсдаа оруулдаг бол, АНУ-ын дөрвөн хот нийлээд нийт эдийн засгийнхаа гуравны нэгтэй тэнцэх хэмжээний баялгийг бүтээж байна. Тиймээс ч улс орнууд эдийн засаг, санхүүгийн төв болгох хотуудынхаа хууль эрх зүй, захиргаа, татварын таатай нөхцөлийг тусгайлан бүрдүүлж, олон улсын хөрөнгө оруулагчдад найр тавих болсон. Хөгжлийн жишээг холоос хайгаад яахав. Бидний өмнөхөн орших БНХАУ хотуудынхаа хөгжлийг жигдрүүлж, хоцорч явааг нь зэрэгцүүлэхийн тулд ашиглаж буй хөшүүрэг нь харилцан адилгүй.

Монгол Улсын нийт хүн амын тал нь оршин суудаг Улаанбаатар хот өдрөөс өдөрт өргөжин тэлсээр байна. Хэдхэн жилийн өмнө эзэнгүй шахам байдаг байсан хотын баруун, зүүн, хойд, урд захын хүн амын тоо нэмэгдэж, нийслэлдээ багталцахгүй шахам амьдарч байгаа нь үнэн. Зөвхөн Сонгинохайрхан дүүрэг дээр л жишээ авахад хорооны тоо 40-рүү дөхөж явна. Анх төлөвлөснөөсөө хэт дахин нэмэгдсэн хүн амын нягтаршлаас үүдэн хотын авто замын хөдөлгөөн зогсонги байдалд орох нь холгүй байгаа. Иргэд ч үүнд нэлээдгүй бухимдалтай явдаг.

Дийд, дийд, диииийд...Хотын өглөө ингэж л эхэлдэг. Хаа сайгүй дуут дохио хангинана. Хувийн унаатай нь явган зорчигчдод дээрэлхүү гэж. Жолооч нарын цөөнгүй нь явган хүний гарцан дээр ногоон гэрлээр дайрч орж ирчихээд “Хөөш, чи бэлчиж яваа мал уу. Дайруулж үхэх чинь дутаа юу” гэхчлэн доромжлох. Өөр эгнээнд болон ард яваа жолооч руу хоббитой нь аргагүй “Толиндоо хараач, юундаа дайраад байгаа юм” гэх зэргээр хүний аманд багтахааргүй түмэн хараал урсгахыг яана.

Улсынхаа нийслэлд амьдраад найман жилийг ардаа үджээ. Энэ хугацаанд амьдралын эрээн бараан, сайн сайхан, муу муухай юу эсийг үзэв. Оюутан насны оргилуун, гал цогтой өдрүүдээ энэ л хотод өнгөрүүлж, ажил амьдралынхаа гарааг эхлүүлж, гуньж, гутарч, догдолж, баярлаж, ганцаардаж амьдралаас мэдэрч болох олон зүйлийг энэ л хотоос мэдэрлээ. Цаашдаа ч олон дурсамжийг энд бүтээх биз ээ. Улаанбаатар дурсамж дуртгалыг минь ийн тээсээр. Энэ хот намайг сайнтай, муутай нь мэднэ.

XX зуунд сэргэн мандсан Монгол үндэстний хөгжлийн бэлгэ тэмдэг болох улсын нийслэл Улаанбаатарыг монгол түмний их бүтээн байгуулалтын үр дүн, нүүдэлчин ард түмний нутагт байгуулсан хамгийн том суурин газар гэдгийг судлаачид хэлдэг. Эртний Хүннү гүрний нийслэл Луут хот, Уйгарын эзэнт улсын нийслэл Хар балгасун, дэлхийн олон хэлтэн чуулсан Монголын эзэнт гүрний нийслэл алдарт Хархорум хотын оршин суугчид хүртэл нэг саяд хүрдэггүй байжээ.

Намрын налгар өдрүүд ирж, зулай дээрээс төөнөх наран, алаглан шаргалтах навчис их хотын нүргээнт амьдралыг чимнэ. Хүн бүхэн амралт, аялалаа өндөрлөж, шинэ зорилго, тэмүүллээ гүйцэлдүүлэхээр ханцуй шамлан ажил, хичээлдээ оржээ. Түм холхисон энэ хотод сайжруулмаар, шүүмжилмээр зүйлсийг хэн ч дурдаж чадна. Гэвч “сайхан” гэсэн тодотголтой тоочих зүйлс 380 жилийн түүхтэй Улаанбаатар хотод цөөнгүй. Бидний анзаарч хараагүй, үл ойшоосон зүйлс өөр хэн нэгэнд гайхалтай сайхныг мэдрүүлсэн байх нь бий.

Улаанбаатарт суурьших, хотын соёлд суралцах хэмээх ойлголтыг “завгүй амьдралын хэмнэлд суралцахуй” хэмээн томьёолмоор санагддаг юм. Сүүлийн 20 жилийн турш хөдөөгөөс хот руу шилжин суурьших хөдөлгөөн тогтмол өссөн. Хүүхдүүддээ чанартай боловсрол, ахмадууддаа эрүүл мэндийн үйлчилгээ, өөрсдөдөө ажлын байр, ахиу орлого олохоор нийслэлийг зорьдгийг буруутгах ч аргагүй. Манай гэр бүл ч гэсэн 1998 онд эрүүл мэндийн шалтгаанаар Улаанбаатарт ирж байв.

Ядуурал, ажилгүйдэл, түгжрэл, утаа гээд манай хотын “асуудал” их. Засаг төрөөс, хотын удирдлагаас эдгээрийг шийдэх гэж багаггүй хугацаа, хөрөнгө мөнгө зарж, гадна дотноос төсөл хэрэгжүүлж, туршлага судлаад ч тусыг эс олох юм. Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголтын банк, JCI, Canada, Дэлхийн зөн, Адра, Өвсний үндэс хөтөлбөр гэх мэт гадны донор байгууллагууд асар их хөрөнгө оруулалтыг жил, сар, улиралаар хэрэгжүүлдэг ч бас л асуудал шийдэгдсэнгүй... Ажилтай, орлоготой, сайн, муу янз бүрийн хөтөлбөр Засгийн газраас хэрэгжүүлээд ч “амжилт олохгүй” нь харамсалтай.

Сэтгүүлч мэргэжилтэйн хувьд бас багагүй хугацааг хүний нутагт өнгөрөөж бусдын адил европын улсын ахуй амьдрал, нийгмийн хөгжил дэвшлээс суралцан нүдээр харж, биеэр туулж өнгөрүүлсний учир хувь хүн өөрөөсөө эхлэн нэвтрүүлж, хэвшүүлж болох боломжийн талаар ийнхүү бичиж уншигч танд толилуулж байна. “Явсан хүнээс үг сонс” гэж ахмад буурлууд маань зүгээр ч нэг хэлж байгаагүйн жишээ болгож нийслэлдээ ирээд мэдэрсэн эхний мэдрэмж болон бухимдал үүсгээд байгаа асуудлын талаар уншигч тантай өөрийн бодлоо хуваалцахаар ийнхүү үзэг цаасыг холбон бичлээ.

Хүн эгэл, энгийн зүйлээс таашаал аваад сурчихвал бухимдуу нийгмийн болж бүтэхгүйн будант манан аяндаа арилна даа. Хэдий бидний амьдралд таагүй, хар бараан зүйл олон ч гагцхүү эерэг хандлагатай байж чадвал энэ амьдралд, их хотод “хайр” дүүрэн байна.

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх өнгөрсөн долоо хоногт урлаг соёлд хайртай иргэд болон соёлын өвийг хамгаалах чиглэлээр ажилладаг мэргэжилтнүүдээ гонсойлгосон мэдэгдэл хийлээ. Улаанбаатар хот байгуулагдсаны 380 жилийн ойн босгон дээр хийсэн тэрхүү мэдэгдэлд “Төв номын сан, Драмын театр, Дуурийн театрын барилгыг буулгана. 1.2 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг нь шийдээд өгчихсөн. Оронд нь яг одоогийнх шиг нь дүр төрхтэй, тэр байдлаар нь сайжруулж томсгоод барина. Үндэсний номын сан гэхэд Б.Ренчин гуайн хөшөөтэй яг энэ дизайнаар нь шинэчлээд барина.

Хотын гудамж зуны налгар, сэлүүхэн байдлаа сэлгэж, хүн хөдөлгөөн ихтэй байна. Жил бүрийн наймдугаар сарын дунд, есдүгээр сарын эх бол оюутан сурагчдын хичээл эхэлж, хот жилийн бусад үеэс илүү ихээр хүний хөлд дарагддаг үе. Энэ хичээлийн жилд 10 гаруй мянган сурагч оюутны амьдралд хөл тавьж буй бөгөөд үүний нэлээд нь орон нутгаас хотыг зорин ирж буй. “Багшийн дээд дээр Багшийн дээдийг асуусан хүмүүс л их байна, нөгөөдүүл чинь иржээ” гэсэн пост нийгмийн сүлжээгээр нэлээд харагдах болсон энэ үед “Соёлын довтолгоо” булангаараа их хотын нэг хэсэг болон амьдарч буй хэн бүхэнд зориулсан зөвлөгөөг хүргэж байна.

Сүүлийн жилүүдэд нийслэлд дугуйн замыг шинээр тавьсаар энэ жилийн зургадугаар сарын байдлаар 65 км орчим дугуйн замтай болжээ. Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газраас 2030 он хүртэл 310 км зам тавих төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа аж. Авто замын түгжрэлд үнэт цагаа алдахын оронд түлш шаардлагагүй, байгальд ээлтэй унаа, дасгал хөдөлгөөнийг ч орлох учир иргэд дулааны улиралд дугуйгаар зорчих нь нэмэгдсэн. Үүнийг дагаад унадаг дугуйн түрээс “U Bike” үйлчилгээг нэвтрүүлээд даруй жил гаруй болсон гээд дугуйн хэрэглээ нэмэгдэж байгаа нь сайшаалтай юм.

Би Нийслэлийн барилгажсан хорооллын нэгэнд амьдардаг. Хууль, журам, ёс зүйг сахидаг, үнэт зүйлтэй, соёлжсон, нийгмийн хариуцлагатай, мэргэжлийн ур чадвар өндөртэй хотын иргэн болохыг хичээж буй нэгэн. Гэтэл би Улаанбаатар хотынхоо агаар, хөрс, усны бохирдол, хог хаягдлыг нэмэгдүүлдэг, автозамын түгжрэлийг ихэсгэдэг нэг эх үүсвэр нь бас мөн аж. Энэ нь байгууллагадаа хичээн байж оруулж байгаа хувь нэмрээс минь давчлаа.

Хотын төв орчмын нэр бүхий зочид буудлын өмнөх нийтийн эзэмшлийн талбайг 10 гаруй жил цэвэрлэж зогсох ТҮК-ийн ажилтанд нэг л зовлон бий. Үүрийн таван жингээр эртлэн босч, хөл хөдөлгөөн эхлэхээс урьтаж энэ орчмыг цэвэрлэх нь түүний эрхэлсэн ажил, хүлээсэн үүрэг боловч хоёр алхаад таарах тамхины иш, хаа нэгтээ хөглөрөх архины шил, ундааны сав өглөө бүр угтах нь хэвшил болсон гэмээр дүр зураг. Хажууханд нь хогийн сав байсаар атал хараагүй юм шиг аягласан хэн нэгний хэнэггүй энэ занд тэрбээр дэмий халаглах ч хэдийнэ дасчээ.

…Сүхбаатар дүүргийн чанх баруун талд байрлах “Голомт” банкны “ATM”-ын дэргэд олон хүн дугаарлан зогсоно. Дунд эгнээний туранхай залуу хэн нэгнийг дуудсанаа төдөлгүй яваад очив. Удалгүй буцаж ирээд эгнээндээ орох гэтэл ард нь байсан 30 орчим насны дунд зэргийн нуруутай, дэгжин нүдний шилтэй бүсгүй дүрсхийн уурлалаа. “Чамайг энд байсныг мэдэхгүй юм байна. Би яарч байна” хэмээн ам хэлээ билүүдлээ. “Та намайг хараа биз дээ. Би таньдаг хүнтэйгээ мэндлээд ирлээ” гэж туранхай залууг учирлавал нөгөө бүсгүй “Ёстой мэдэхгүй юм байна. Үхсэнээ хийх гэсэн гарсан юм бэ” гэж илт гүжирдээд залууг түлхэх мөртөө урдуур нь дайраад орчихлоо.

Сэрүү унаж, шөнөдөө хасах градустай жиндүүхэн хонодог болжээ. Өвлийг угтсан яриа, бэлтгэл үе эхэлж, идэр ес айсуй. Өвөл гэхээр нийслэлчүүдийн хувьд, хоолой гашуу оргиулдаг, нүүрсний утаа цээж хорстол гашуунаар мэдрэгдэж буй. Өмнөх жилүүдэд бага насны хүүхдийн уушги, цээжний өвчлөл, ханиад томуу, хатгаа, нялхсын эндэгдэл, амьгүй төрөлт, ургийн дутуу хөгжил гээд нүүрсний утаанаас болж эмнэлгийн дараалал, хүрэлцээ дийлдэхгүй болж байлаа.

Сүүлийн жилүүдэд комик номоос сэдэвлэсэн супер хүчтэй баатруудын тухай кинонууд ихэд алдаршаад байгаа. Яг одоо Улаанбаатарчуудын хувьд түгжрэлийг шийдэх супер хүчтэй баатар байвал шууд хаанд өргөмжлөхөд ч бэлэн байна. Мэдээж тийм баатар байхгүй дээ. Гэхдээ тийм сүпер хүч бол огт байхгүй биш байдаг юм байна. энэ талаар эхнээс нь яръя. Одоогийн байдлаар хүн төрөлхтний 50% нь хотод амьдарч байна. Энэ тоо 2050 он гэхэд 75-80%-д хүрнэ гэж таамаглагдаж байна.

21-р зуун дэлхийн техник технологи хөгжсөөр л гэвч хүн та өөрөө хөгжиж байна уу? 10, 10 плас гэх мэт өөрөөсөө ч ухаалаг утас барьсан тамхи сорсон залуус их хотын гудамжаар алхална. Тамхи нь дуусахад юу ч болоогүй мэтээр хаа таарсан газраа хаях тэд хөгжиж буй Монголын ирээдүйг авч явах залуучууд. Өглөө 8 цагт ажил, сургуульдаа явах гэсэн хүмүүс автобусны буудал дээр эгнэн зогсож харагдана. Тэдний 50 хувь нь амнаасаа цагаан утаа гарган зогсох нь дулааны цахилгаан станцын том жижиг яндантай төстэй мэт.