Нийслэлийн Засаг даргын Экологи, ногоон хөгжлийн асуудал хариуцсан орлогч  Т.Бат-Эрдэнэтэй “Ногоон хот”-ын төлөө хэрхэн ажиллаж байгаа талаар ярилцлаа.

-Хот энэ жилээс “но­гоон хөгжил”-д ач хол­богдол өгч эрүүл хотын төлөө ажиллах орлогч даргын суудал хүртэл гаргасан. Та хотын эко­логийг хэрхэн өөд татах вэ?   

-Нийслэлийн Засаг даргын 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрт Улаан­баатар хотын нийт газар нутгийн 20 хүртэлх хувийг нь ногоон байгууламжтай болгоно гэсэн том зорилт тавьсан байгаа. Жил бүр тодорхой газруудад ногоон байгууламж бий болгоно. Мөн хотын ногоон бай­гуу­ламжийг сэргээж, ур­гуулдаг байсан. Энэ жил ажлаа эрт эхлүүлсэн. Хо­тоос өмнө нь жил бүр но­гоон байгууламжтай болох гэж тодорхой ажлыг хийж ирсэн. Амжилт тааруу, хийсэн зүйлээ дараа жил нь үгүй хийдэг тогтворгүй шийдлийг бид өөрчилнө.

Ногоон бай­гууламжийн гол цөм нь цэцэрлэгт хүрээлэн болдог дэлхий нийтийн жишиг бий. Өндөр хөгжилтэй улсууд замын голд болон, хотын төв хэсгээр зүлэг, ногоо ховор тарьдаг. Гол үзүү­лэлт нь хотын цэцэр­лэгт хүрээлэнгүүд болдог. Би­чил гудамжуудаа ногоо­руулах нь тэдний гол ажил.

-Улаанбаатар хот хэт барилгажсан. Ногоон байгууламж тарих сул газар байхгүй атал бичил цэцэрлэг олноор байгуулна гэх юм?

-Бичил цэцэрлэгийн талбайг яаж, ийгээд гаргана. Өмнө нь бичил цэцэрлэг байгуулъя гэхээр газрыг нь иргэд авчихсан байдаг байж. Одоо бид цэцэрлэг байгуулах газрыг чөлөөлнө. Бичил дөрвөн цэцэрлэгт хүрээлэн  бай­гуулахаар болсон. Гэр хо­рооллын айлууд руу ан­хаарлаа хандуулж тэдний орчин, тойронд ногоон байгууламжтай болгоно.

-Айл бүр хашаандаа, гудамжиндаа  зүлэг, мод тарихийг хэлж байна уу. Өөр ажил сэдсэн үү?

-Гэр хорооллын иргэд салхинд гаръя, нарлаж сууя гэхээр сайхан орчин алга. Харанхуй, шороо бужигнасан, чулуутай, хогтой орчинд та таатай салхилж,  болох уу. Иргэдийн хүсэн, хүлээдэг орчны нэг нь цэцэрлэгт хүрээлэн шүү дээ. Хүүхэд тоглох тал­байтай, хөгшид, залуус нарлаж, салхилж суух сүүдрэвч, цэцэрлэгт хүрээлэн гэр хороололд үнэхээр хэрэгтэй болжээ.

-Бичил цэцэрлэг бай­гуулахад  мөнгө хэрэгтэй болно. Танд тэр ажлыг хийх төсөв байна уу?

-Энэ ажилд 2.5 тэрбум төгрөгийг төсөвлөсөн. Энэ мөнгөөр дөрвөн бичил цэцэрлэг барихад арай л багадана. Боломжтой бол мөнгөө нэммээр юм. Нэг цэцэрлэг нь гэхэд л 1.5 га талбай байдаг. Энэ бага биш газар шүү.

-Бичил цэцэрлэгийг гэр хороололд хаана барих вэ. Сул талбай байгаа юм уу?

-Чингэлтэй дүүргийн 17 дугаар хорооны нутагт 1.5 га талбай гаргаж чө­лөөлөх юм. Мөн Сүхбаатар дүүргийн нутагт Ногоон нуур гэж хэлэхэд хүн бүр мэднэ байх. 1.2 га талбай тэнд байгаа. Гэр хо­роол­лын голд нь байгаа энэ талбайг цэцэрлэгт хүрээ­лэн болгохоор зураг, төсөв хийсэн. Гэр хорооллынхон маань салхилахын тулд яагаад заавал Зайсан толгой руу явах ёстой юм бэ. Хүн бүр өнөөдөр Үн­дэсний цэцэрлэгт хүрээ­лэнг зорьж очих цаг, зав байгаа юм уу. Нийс­лэлийн иргэдийн 78 хувь нь гэр хороололд амьдарч байгаа. Иргэдийнхээ сайн сайхны төлөө бид яагаад ажил хийхгүй байгаа юм бэ гэсэн асуулт эндээс урган гарч байна. Үүнд хариулт болгож бид гэр хорооллын дунд бичил цэцэрлэг байгуулна.

-Хотын дарга Э.Бат-Үүл аливаа ажилд иргэдийн оролцоог чухалчлана гэж ярьдаг. Та бүхэн үүнийг дэмжиж байна уу. Иргэд өөрсдөө орчноо сайж­руулах гэж толгойгоо ажиллуулж, мөнгө зарах­гүй. Хотын төр, захир­гаанаас элдэв ажил хийгээд өг гэж шаардах гэж үү?

-Иргэдийн санал, санаачлагыг бид ямагт дэмждэг. Долоо хоногт надтай уулзахаар 10-15 иргэн үүдэнд сууж байдаг. Тэд таны асуусан чиг­лэлээр ажил хиймээр байна гэж хэлдэг. Хүн бүрийн саналаар ажлаа явуулахад хэцүү. Тий­мээс манайх төлөвлөгөө гаргаж, нэгдсэн бодло­готойгоор ажилдаа орсон. Миний удирдлаган дор долоон газар ажилладаг. 400 гаруй албан хаагчтай. Энэ долоо хоногийн сүүл­чээр тэдгээр газрын дарга нартай уул­заж гэр хороо­лолд амь­дардаг ажилт­нуудынхаа судалгааг гар­гуулах юм. Албан хаагч­дынхаа ха­шааг ногооруулна. Бусдад үлгэр болохоор хашаагаа сайхан тохижуулснаараа урал­дацгаая. Тэд нийс­лэлээс хийж байгаа ажлыг дэм­жиж бусдад үлгэр бо­ло­­хуйц хашаагаа ногоо­руу­лах байх гэж найдаж бай­на. Агаарын чанарын­хан,  Байгаль хамгаала­хынхан, Нийслэлийн мал эмнэл­гийн газрынхан ажилт­­нуудаа дэмжинэ гэ­дэгт итгэж байгаа. Суулгах мод, зүлгийг нь би олж ирнэ, Нийслэлийн Байгаль орчны газрынхан туслах байх. Цаашдаа энэ ажлыг Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын хэмжээгээр хэрэгжүүлнэ. Салбар, яам, Тамгын газруудын ажилт­нуудыг хамруулах бодол байна. 187 мянган өрх амьдардаг гэр хорооллыг бид ногоон байгууламжийн талбай гэж харж, тохижуулбал зүгээр. Гэр хорооллын гудамжны  ар талыг  тохижуулбал бас боломж бий.

-Шилдэг, Топ 150 аж ахуйн нэгжүүдийг шалга­руулдаг үзүүлэлтийн нэг нь гаднах талбайгаа “ногоон” болгож тохижуулж, мод, зүлэг тарьдаг болговол ямар вэ. Тэдний ихэнх нь байгууллагынхаа гаднах талбайг тохижуулаагүй суудаг?

-Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж бай­гаа бизнесийн бай­гууллагын удирдлагуудад би албан тоот явуулсан. Нийслэлийн ИТХ-аас гаргасан захирамж байдаг. Та эзэмшил талбайн орч­мын 50 метр газрыг тохи­жуулж, ногоон байгуу­ламж­тай болгох ёстой гэсэн.

-Таны хэлсэн шаард­лагыг биелүүлдэг компани, газар нийслэлд ховор юм биш үү?

-Хэрэв энэ шаард­ла­гыг биелүүлбэл газрын төлбөрийг нь багасгаж болно. Шаардлага бие­лүүлэхгүй байгууллагаас нийслэл газраа буцаан авч болно. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд хүмүүсийн ухамсар, хандлага бага, багаар өөр болж байна. Шаардлагыг хүлээж авч, зүлэг, мод тарина гэж байгууллагууд захаасаа манайд хариу мэдэгдэх  болсон.

-Улаанбаатар хотын экологийн асуудал үнэхээр хүндэрсэн юм биш үү. Туул голын загаснууд захаасаа үхлээ. Химийн хаягдлын хортой устай голын дагуу ургаж байгаа зүлэг, ширгэ, бут, бургас цэвэр хүчил төрөгч ялгаруулж чадах уу?

-Улаанбаатар хотын ундны усны нөөцийг Туул голоос хангадаг. Туул гол жилээс жилд жижгэрч, зарим жил урсгал нь та­салдах үе ч гарах болсон. Тиймээс дан ганц нийс­лэл гэлтгүй Засгийн газ­раас анхаарч “Туул гол” төслийг хэрэгжүүлэхээр ТЭЗҮ-ийг боловсруулж баталсан бай­гаа. Хувийн байгуулла­гуудтай хамтран энэ төс­лийг хийсэн. Бид хөрс, бороо, ахуйн усыг цэвэршүүлэх цагт ирлээ. Ингэхийн тулд шинэ тех­нологийг нутагшуулах цаг болсон. Мэдээж дэвшил­тэт ажилд зардал, мөнгө их хэрэгтэй. Заримдаа бидний санасан, бодсо­ноос удаан хугацаанд ажил урагшлахаар бухимдах юм. Туул гол төслийн ТЭЗҮ-ийг 200 гаруй сая төгрөгөөр хийсэн. Туулын урсацыг сайжруулахын тулд голын эхэнд 2-3 хэсэг газарт усан сан байгуулах хэрэгтэй. Голын урсацыг хааж уулын хөндийд хиймэл нуур байгуулах юм. Борооны, уулын усыг бид 1-2 хоногийн дотор урсгаад дуусга­чих­даг. Цас, бороо, хөрсний усыг бид дэмий урсгадгаа болино. Ногоон байгуу­ламж, цэцэрлэгт хүрээ­лэнгээ ядаж ундны бус усаар уславал хотын эдийн засагт хэчнээн хэм­нэлт­тэй вэ.

-Улаанбаатар хотын үерийн усны суваг хогоор дүүрдэг. Бороо цас, уулын ус бохир далангийн хог, шороог хамт Туул голд нийлүүлдэгийг анзаарсан уу, та?

-Хотод Туул гол руу нийлдэг үерийн усны гур­ван гол суваг бий. Гурван том хоолойгоо цэвэрлэж, хог, шороог нь шүүчихвэл  усыг саарал ус болгон бусад зүйлд ашиглах бо­ломжтой шүү. Ийм шинэ технологийг нутаг­шуу­лахаар эрдэмтэдтй ярьсан. Санхүү­жилтээ олчихвол бас нэг ажлыг эхэлмээр байна.

-Нийслэлийн иргэдийг бухимдуулдаг Нэгдсэн цэвэрлэх байгууламжийн доголдол, арьс ширний үйлдвэрүүдийн хаягдал, бохир усыг Туул гол руу шууд нийлүүлдэг асуудлыг үе үеийн хотын дарга нар шийдэж хүчирэхгүй өдийг хүрлээ. Олон тэрбум төг­рөг залгихаас цааш өөрч­лөлт энэ салбарт гар­сангүй?

-Цэвэрлэх  байгуу­ламжийн асуудал үнэхээр хүндрэлтэй байгаа. Ахуйн хэрэглээнээс гарч байгаа бохир усыг төв цэвэрлэх байгуу­ламж цэвэрлэдэг. Нөгөөх нь үйлдвэрлэлийн технологийн үйлдлээс болж бохирдсон усыг урьд­чилан цэ­вэрлэх байгуу­ламж “Хар­гиад” ний­лүүлж цэвэрлэж төв бай­гууламж руу явуулдаг.

-“Харгиа” бүрэн цэ­вэр­лэж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-Таны хэлдэг үнэн. “Харгиа” их зовлонтой газар. Тэднийд таван тэр­бум гаруй төг­рөгийн хө­рөнгө оруулсан. Арьс, шир­­ний үйлдвэрүүд химийн хорт бодис их хэм­жээгээр хэрэглэдэг. Тэр хүчтэй хортой бродисыг бүрэн шүүж, цэвэр­шүүлэхэд хүчин чадал нь хүрдэггүй.  Анх “Харгиа” цэвэрлэх байгууламжийг ажил­луу­лахад тавьж байсан шалгуур, стандарт, хүчин чадлаас өнөөгийн хэрэглээ, үйлдвэрлэл нь давсан. Тийм учраас тэд муу ажиллаад байгаа мэт харагддаг байх. Үйлдвэр­лэлийн хэрэглээ эрс ихэс­сэн. Тэд хэдий чадлаараа ажиллаад ч гэсэн эрэлт их байгаа учраас бүхнийг ном ёсоор нь хийж чадахгүй нь тодорхой. Бид XX зууны технологиор ажлаа хийж байгаа. “Харгиа” Цэвэр­лэх бай­гууламжийн асууд­лыг Засаг даргын удирдах зөв­лөлийн хурлаар оруулна.

-Иргэдийнхээ эрүүл мэндийг дээдэлдэг улсууд хотын төвдөө үйлдвэр ажиллуулдаггүй. Улаан­баатар хот хэзээ ингэж  иргэнийхээ эрүүл, аюулгүй байдлыг бүрэн хангах бол?

-Нийслэлд үйлдвэрлэл явуулж байгаа арьс, ширний үйлд­вэ­рүү­дийг 2017 онд  хотоос гаргах тогтоол гарсан. Суурьш­лийн шинэ бүс бий болгож үйлдвэрлэгчдээ тийшээ нүүлгэнэ. Урьдчилсан цэвэрлэх байгууламж руу шууд үйлдвэрийн бохирыг нийлүүлдэг гэж хүмүүс буруу ойлгоод байна.  Цэвэрлэх байгууламжаас гарсан усыг Туул гол руу нийлүүлдэг юм. Гэхдээ цэвэрлэх байгууламж үйлдвэрийн бохир усыг  70 хувь хүртэл цэвэрлэж байгаа.

-Энэ жил хот төмөр хайс, хашлагаасаа салж байгаа юм уу?

-Хайс, хашлагыг хара­хаар ногоон байгууламжаа иргэдээсээ хамгаалаад, харамлаад байгаа юм шиг байгаа биз.  Иргэдийг шоронд байгаа юм шиг төмөр хашаагаар тусгаар­ламааргүй байна.

-Та нийслэлийн ИТХ дахь АН-ын бүлгийн дар­гын сонгуультай. Сүүлийн үед танайхан МАН-ын­ханд бойкодлуулах болсон. Цөөхөн монголчууд учир зүйгээ олоход хэцүү гэж үү?

-НИТХ-ын төлөө­лөг­чид харьцангуй залуу, шинэ хүмүүс. Сонгуулийн жил болохоор ямар нэг байдлаар ажлыг гацааж улстөржих гээд байна. Уг нь нийслэлийн тө­лөө­лөг­чид улстөржих ямар ч  шаардлагагүй юм. Нийслэл өдөр тутмын аж ахуйн  ажил ихтэй. Өмнө нь би нийслэлийн ажлыг бусдын адил гаднаас нь харж шүүмжилдэг, өөрөө оролцдоггүй байлаа.   Одоо ажил­даа гүнзгий ороод харихаа байсан.